- Behoud, herstel en multifunctionele ontwikkeling van trage wegen vormt de beleidsbasisDe gemeente streeft naar versterking van het tragewegennet en beoogt een fijnmazig kwalitatief tragewegennetwerk met zoveel mogelijk maatschappelijke functies. De gemeente wil dat de bestaande trage wegen maximaal behouden blijven en zal optreden bij elke inbreuk.
Een visie op het herstel van ingenomen of verdwenen trage wegen wordt ontwikkeld met aandacht voor veilige mobiliteit, recreatie, erfgoed, natuur en landbouw. Eventuele nieuw aan te leggen of te herwaarderen verbindingen kunnen daar een rol in spelen. - Een positief klimaat rond trage wegenDe gemeente streeft naar een maximaal bestuurlijk, administratief en maatschappelijk draagvlak voor trage wegen. Ze laat inwoners en betrokkenen inzien dat een samenhangend netwerk maatschappelijk heel wat bijdraagt. Goed communiceren met gebruikers en inwoners is hierbij cruciaal.
Het thema trage wegen zal opgenomen worden in de agenda van een (open) milieuraad, in wandelingen en als rubriek in het gemeentelijke infoblad. Eventuele herstelacties worden gekoppeld aan landelijke publieksmomenten zoals de Dag van de trage weg, wat het gemeentelijk tragewegenproject extra uitstraling geeft. - Een actuele inventaris als werkinstrumentDe gemeente plant een gebiedsdekkende inventaris die zal dienen als instrument voor de verschillende gemeentelijke diensten: voor beleidsvoorbereidend werk (bv. voor een speelruimtebeleidsplan of mobiliteitsplan) of uitvoerend werk (bv. voor stedenbouwkundige vergunningen of verkavelingsaanvragen).
De gemeente gaat bij de inventarisatie uit van zowel de buurt- en voetwegen als de feitelijke trage wegen. Ze maakt gebruik van de kennis van lokale gebruikers om de inventaris op te maken. De inventaris zal op gezette tijden bijgewerkt worden als de gemeente werken uitvoert of als een weg heropend, verlegd of afgeschaft wordt. - De gemeente informeert alle betrokkenen (bestuurders, ambtenaren, inwoners, experten) over trage wegenDe gemeente informeert haar personeel – toegepast op hun werkingsveld – over het thema trage wegen. Ze meldt expliciet aan notarissen, promotoren, OCMW’s of sociale huisvestingsmaatschappijen of er trage wegen liggen op percelen die verkocht of ontwikkeld worden.
De gemeente informeert haar inwoners via het gemeentelijk infoblad en verduidelijk op haar website de juridische en theoretische begrippen rond trage wegen.
Op nieuw uitgebrachte stratenplannen worden de trage wegen ingetekend. Ter plaatse worden – daar waar wenselijk – de wegen gemarkeerd met naamborden.
De meerwaarde van trage wegen wordt pas benut als de wegen ook effectief gebruikt worden. Goed gebruikte wegen hebben een pak minder onderhoud nodig. - Samenwerking en overlegDe gemeente vervult een voortrekkersrol bij samenwerking en overleg rond trage wegen tussen alle betrokken partijen. In de eerste plaats de eigen diensten. Het tragewegenplan dient als kader voor de verschillende gemeentediensten bij de ontwikkelingen in de eigen werkdomeinen. Een ambtelijke commissie Trage wegen zal daarover waken.
De ambtelijke commissie betrekt ook het gemeentelijke middenveld en de sectororganisaties (bv. landbouw, bosgroepen, natuurbeheerders) bij de evaluatie, planning en uitvoering van een tragewegenplan. - Een degelijk onderhoud van trage wegenHet gemeentebestuur zal een planmatige en professionele aanpak ontwikkelen om het tragewegennet degelijk te onderhouden. De gemeente heeft hierbij extra aandacht voor zwerfvuil en sluikstorten. Ze voorziet hiervoor voldoende middelen en personeel.
- Inrichting van de trage wegen: impliciet ontwerp staat centraalAls de gemeente kiest welke trage wegen ze opnieuw in gebruik gaat nemen, of welke tracés ze gaat herwaarderen, zal ze werk maken van afgewogen inrichtingsvoorstellen. Die houden zoveel mogelijk rekening met de verschillende meerwaarden. De gemeente engageert zich om dat principe te laten doorwerken als ze ontwerpers aanstelt.
- Handhaving op de trage wegenEen tragewegennet herwaarderen kost tijd, geld en moeite. Daarom zal de gemeente het net dan ook gedegen handhaven en snel en kordaat optreden (inclusief controle en verbalisatie) tegen inbreuken die de veilige en vrije doorgang over de trage wegen belemmeren.
- Evenwichtig behandelen van verleggingen en afschaffingenDe gemeente toetst elk verzoek om buurtwegen af te schaffen of aan te passen aan het gemeentelijk tragewegenplan. Een verzoek dat niet overeenkomt met de vooropgestelde doelstellingen van dat plan wordt niet ingewilligd.
De gemeente zal voor die verzoeken standaard een adviesvraag richten aan de ambtelijke commissie trage wegen, de Minaraad, Gecoro of andere gemeentelijke adviesraden. De verschillende gebruikersgroepen moeten het advies dragen. - Doorstroming van het tragewegenbeleid in andere beleidsdomeinenDe gemeente vertaalt het tragewegenplan naar andere gemeentelijke plandocumenten. Het fijnmazig netwerk van trage wegen zal opgenomen worden in de gemeentelijke plandocumenten zoals mobiliteitsplan, gemeentelijk natuurontwikkelingsplan, milieujaarprogramma, ruimtelijk structuurplan, ruimtelijke uitvoeringsplannen, speelruimteplannen, enz.
GEWOONTERECHT
Tot 1930 bestond er in Nederland geen gecoördineerde wetgeving op de openbare wegen en viel men terug op het gewoonterecht. Dat gewoonterecht kan sterk verschillen van plaats tot plaats (zie bijvoorbeeld in België het Plantrecht). Daarnaast bestonden er ook in Nederland (naar analogie met bv. Frankrijk) 'gemene goederen' en structuren die deze beheerden. De marke was zo'n voorbeeld van gemeenschappelijk grondbeheer: een vereniging van eigenaars van boerderijen met rechten op de gemeenschappelijke gronden. Dit waren meestal de 'woeste' gronden: heide, venen, bossen en slechte weilanden. Via de marke verenigden buurten en dorpen zich om zo het gemeenschappelijk beheer van die gronden veilig te stellen.
Dergelijke privaatrechtelijke constructies hadden echter uitgebreide bevoegdheden die vandaag als 'openbare' taken worden aanzien, zoals het aanleggen en het beheren van wegen. En zelfs al werden de marken uiteindelijk gedomineerd door land- en geldadel, toch bleef binnen de marke het gemeenschappelijk gebruik verzekerd, ook voor de landloze 'keuterboeren'. In België, Frankrijk en Luxemburg werd door de invoering van buurtwegenwetgeving grotendeels komaf gemaakt met privaatrechtelijk beheer van wegen die we vandaag als openbaar kunnen beschouwen, maar in Nederland bleef een dergelijke situatie dus bestaan tot relatief kort voor de Tweede Wereldoorlog.
Feit is dat het gewoonterecht heel wat rechten toekende aan de individuele weggebruiker, zelfs op de kleinste kerkweg. Intussen was het wegbeheer in grote mate geregeld door de verschillende provinciale verordeningen die rekening hielden met het plaatsgebonden gewoonterecht en door de Waterstaatswet uit 1900. Om een klein pad ontoegankelijk te verklaren, moest uiteindelijk de Provinciale Staten (het Nederlandse equivalent van de Provincieraad) tussenkomen.
WEGENWET
In Nederland mag je overal wandelen. Het betreden van andermans grond is in principe toegestaan, tenzij deze grond is afgesloten, er schade ontstaat, of door de eigenaar kenbaar wordt gemaakt dat het betreden verboden is. Maar toegankelijk is natuurlijk niet hetzelfde als openbaar. En dan komt de Wegenwet op de proppen. De Wegenwet verfijnde de Waterstaatswet en maakte komaf met veel bepalingen uit het gewoonterecht. De Wet droeg de Nederlandse gemeenten op een nieuwewegenlegger op te maken, zeg maar het equivalent van onze atlas der buurtwegen. De leggers die bestonden, kwamen immers voort uit de provinciale reglementen en verschilden dus van provincie tot provincie. De Wegenwet zou voor eens en voor altijd via de nieuwe leggers vaststellen of een bepaalde weg openbaar was én wie het onderhoud van de weg moest doen.WANNEER IS EEN WEG OPENBAAR?
We onderscheiden, net zoals in België, feitelijke en administratieve openbare wegen. Van feitelijke openbaarheid van een weg is sprake, wanneer die weg vrij voor iedereen toegankelijk is. In dat geval is de Wegenverkeerswetgeving hierop van toepassing (net zoals in België de Wegcode van toepassing is op alle wegen die open staan voor het verkeer te lande). We spreken pas van administratieve openbaarheid, wanneer een weg openbaar is in de zin van de Wegenwet. Iedereen heeft het recht om van die weg gebruik te maken, zonder toestemming van de eigenaar. Er zijn twee mogelijkheden waardoor een weg openbaar kan worden in de zin van de Wegenwet:
- De eerste is verjaring: 30 jaar feitelijk voor iedereen toegankelijk geweest óf 10 jaar feitelijk voor iedereen toegankelijk + onderhoud door gemeente of andere overheid. De verjaring kan worden tegengehouden door bordjes als 'eigen weg'. Een dergelijk bordje sluit de weg niet af, maar wil gewoon zeggen dat de eigenaar het gebruik toelaat. Voor de Nederlandse wetgeving is dit een voldoende element om de administratieve openbaarheid niet te laten ontstaan.- De tweede is via bestemming door de rechthebbende. Dat kan zowel een particuliere eigenaar (maar deze heeft wél de goedkeuring van de gemeenteraad nodig) als de overheid zijn. Een weg bestemmen gebeurt door het goedkeuren bestemmingsplan.
Alle wegen die op de wegenlegger staan worden geacht openbaar te zijn, tenzij je kan bewijzen dat de weg niet meer openbaar zou zijn, op grond van diezelfde Wegenwet.
WANNEER IS EEN WEG NIET MEER OPENBAAR?
In Nederland kunnen openbare wegen teloor gaan door verjaring. Het volstaat daarbij dat iemand bewijst dat een weg 30 jaar feitelijk niet toegankelijk geweest. Dit is duidelijk een afwijking op het recht van de omliggende landen waarbij het openbaar domein niet vatbaar is voor verjaring. En bij ons? In Vlaanderen kunnen buurtwegen teloor gaan door verjaring (via art. 12 Buurtwegenwet, maar dat is zeker niet eenvoudig). Alle andere administratieve openbare wegen niet, ze maken immers deel uit van het onverjaarbare openbaar domein in de brede zin van het woord. In Wallonië worden buurtwegen vanaf 1 september 2012 onverjaarbaar.
Een andere mogelijkheid is door onttrekking aan de openbaarheid door het bevoegd gezag (gemeente of andere overheid). De gemeente moet een aantal zaken afwegen bij het al dan niet onttrekken aan de openbaarheid van een weg:
- er moeten dringende redenen aanwezig zijn om tot onttrekking aan de openbaarheid te besluiten
- het algemeen belang moet zich er niet tegen verzetten / belangen van derden moeten niet te zeer worden geschaad.
Door de invoering van de Wegenwet viel het provinciale bestuursniveau er dus tussenuit, wat besluiten tot onttrekking aan de openbaarheid betrof.
- er moeten dringende redenen aanwezig zijn om tot onttrekking aan de openbaarheid te besluiten
- het algemeen belang moet zich er niet tegen verzetten / belangen van derden moeten niet te zeer worden geschaad.
Door de invoering van de Wegenwet viel het provinciale bestuursniveau er dus tussenuit, wat besluiten tot onttrekking aan de openbaarheid betrof.
SCHAALVERGROTING
Het moderniseren van de Wegenwetgeving in 1930 ging ook hand in hand met een grootschalige ruilverkavelingsoperatie die heel West-Europa deed verbleken én inspireren (zie bijvoorbeeld Frankrijk). Hierbij verdwenen, samen met ontelbare kleine landschapselementen naar schatting 10.000 tot 30.000 kilometer kleine wegjes. Door de opkomst van de wagen raakte de Wegenwet trouwens wat in de vergetelheid, zeker wat betreft de handhaving van de kleinste paden en wegen. De Wegenlegger werd slecht of niet bijgehouden en de gemeenten onderhielden de wegjes niet meer. Ook deze evolutie zien we in heel West-Europa en zeker in ons land. Als je de voor de openbaarheid van een bepaald pad wilt ijveren, dan moet je dus de wegenlegger raadplegen. Je bent aangewezen op je gemeente: meestal zal je een afschrift van de legger moeten aanvragen, want de wegenlegger is vaak niet via het internet te bekijken.
MODERNISERING WEGENWET
Nu wandelen en fietsen weer volop in de belangstelling staan, is het duidelijk dat we ook de kleinste wegjes nodig hebben. Eén van de elementen waarvoor Nederlandse wandelorganisaties ijveren is een modernisering van de bewuste Wegenwet. Maar ook het doen naleven ervan is minstens even belangrijk. Een betere bescherming van wegen die door wandelaars worden gebruikt is daarbij van belang. Dat is de kern van het advies 'Oude waarden, Nieuwe Wegen', maar sinds 2006 lijkt dat advies slechts stof te vergaren.
ERFDIENSTBAARHEDEN
In Nederland bestaat ons stelsel van publiekrechtelijke erfdienstbaarheden niet. Het recht van overpad is dan ook een privaatrechtelijke regeling, met een heersend en leidend erf, dat dient om een uitweg te geven aan een ingesloten perceel. Maar in Nederland zijn ze wel zo creatief geweest dit systeem te gebruiken om het publiek doorgang te geven over een privaat stuk grond. De Nederlandse erfdienstbaarheidregeling laat uit het oogpunt van het algemeen belang toe dat het heersend erf een overpad kan vestigen over een erf dat niet rechstreeks met het pad verbonden is. In Zieuwent werden zelfs ettelijke kilometers kerkwegels opnieuw aangelegd, nadat deze door schaalvergroting en ruilverkaveling waren verdwenen.
BOERENLANDPADEN (OP DE TOCHT)
Zelfs al zouden alle wegen in de Wegenlegger terug in gebruik kunnen genomen worden, dan zijn er in het Nederlandse netwerk diepe wonden geslagen door de ruilverkaveling. Daarom geldt sinds 2005 de regeling 'Boerenlandpad': het openstellen en zelfs aanleggen van private wegen door landbouwers voor het publiek. Deze krijgen dan een vergoeding (45 cent per lopende meter per jaar). Duidelijk stellen: de regeling is dus niet van toepassing op eventueel afgesloten of ingenomen openbare wegen. Door plaatsing van een bord 'opengesteld' maakt de eigenaar duidelijk dat de weg slechts 'ter bede' toegankelijk is en kan er dus geen verkrijgende verjaring optreden (zie hoger). De regeling schoot haar doel niet voorbij: op zeven jaar tijd is er 350 kilometer boerenlandpad bijgekomen. De meewerkende boeren overwonnen hun aanvankelijke vrees en zien inmiddels de meerwaarde van het openstellen van hun land. De te verwachten schade is erg beperkt en de regeling geeft een mooie mogelijkheid om met de recreanten in gesprek te gaan over het boerenbedrijf. En natuurlijk, het levert een zakcentje op.
De achilleshiel blijkt toch de kostprijs te zijn. Het kabinet-Rutte schafte onlangs de regeling af en stopt de subsidie voor boerenlandpaden. De vraag is wat er nu gebeurt: houden boeren hun paden toch wel open of sluiten ze de paden weer af nu de vergoeding van 45 cent per meter stopt. Of nemen de provincies de rijkstaak over? Of gaan particulieren betalen voor de paden? Het lijkt er alvast op dat heel wat boerenlandpaden op de tocht staan, zeker omdat niet alle provincies bereid zijn de subsidie bij te passen.
OPENSTELLING VAN LANDGOEDEREN, BOS- EN NATUURGEBIEDEN
Landeigenaars kunnen in Nederland genieten van belastingsvermindering als ze een deel van hun landgoed openstellen voor het publiek. Nederlandse wandelorganisaties maken daarbij wel de kanttekening dat de belastingsvermindering al wordt toegekend, zelfs al is er maar een beperkt deeltje van de eigendom toegankelijk. Als een eigenaar van bossen of een terreinbeherende natuurvereniging subsidies wil krijgen om deze gebieden te beheren, dan is ze verplicht deze gebieden open te stellen, minstens langsheen de wegen en paden die erdoor lopen, als het mogelijk is, ook om door te 'struinen'. De eigenaar kan wel een ontheffing krijgen, wat inhoudt dat bepaalde wegen of stukken niet worden opengesteld. Dit kan wanneer het bijvoorbeeld over kwetsbare stukken natuur gaat.
WATERLAND
Interessant om weten: de jaagpaden vallen in Nederland eveneens onder de Wegenwet. Als ze terug te vinden zijn op de Wegenlegger zijn ze in principe openbaar... maar dat is zeker niet altijd het geval. Nederland wordt ook gekenmerkt door een groot aantal veerdiensten. Een aantal daarvan zijn voet- en fietsveren en dus enkel maar voor 'trage' weggebruikers dienstig. Nederland zou Nederland niet zijn, mocht er zich geen vereniging bestaan die zich ontfermt over de voetveren. De landelijke vereniging Vrienden van de Voetveren wil voet-/fietsveren (pontjes) in Nederland in de vaart houden en er voor zorgen dat pontjes terugkomen waar ze verdwenen zijn. De vereniging heeft zo'n 2000 leden, werkt alleen met vrijwilligers, zonder overheidssubsidie, en heeft er mede voor gezorgd dat het aantal veerpontjes de laatste 30 jaar drie keer zo groot geworden is. Elk jaar komen er pontjes bij, vaak met steun van de vereniging. En dat met erg bescheiden overzettarieven.
WANNEER EEN OMMETJE EEN OMWEG WORDT: SPOORWEGOVERGANGEN
Overwegen (en zelfs tunnels!) die met sluiting worden bedreigd onder het mom van de veiligheid: we kennen er alles van in België. Dikwijls staan de inwoners voor voldongen feiten. In Nederland wordt de wandel-, fiets- en ruiterlobby vroegtijtig op de hoogte gebracht van de plannen én brengen deze organisaties recreatief advies uit aan ProRail (het Nederlandse equivalent van Infrabel) over het opheffen van overwegen. In de loop der jaren maakte de stelling "de beste overweg is geen overweg' plaats gemaakt voor een serieuze belangenafweging voor iedere specifieke overweg en daarbij wordt meer en meer gekozen voor win-winoplossingen waarbij het risico op ongevallen wordt geminimaliseerd én waarbij de kruising in stand wordt gehouden voor de trage weggebruiker. Een brug of tunnel, bijvoorbeeld. Andere oplossingen zijn het selectief sluiten van een overweg voor gemotoriseerd verkeer of het beter beveiligen van een overweg.
CONCLUSIE
Nederland is een schitterend wandel- en fietsland, maar dat is eerder ondanks het wettelijke kader. Anno 2012 is de ontsluiting van het landelijk gebied op een aantal plaatsen enkel mogelijk langs de gewone straten. De bescherming van trage wegen is in Nederland eerder zwak te noemen. Dit heeft niet alleen met de wet, maar vooral ook met de uitvoering van de wet te maken. Bovendien moet men in Nederland, na de passage van grootscheepse ruilverkavelingen, noodgedwongen op zoek naar nieuwe paden. Geen sinecure, want het kost handenvol geld en men is vaak afhankelijk van de goede wil van privé-eigenaars. Als de overheid initiatieven zoals boerenlandpaden op droog zaad zet, dan is hun toekomst verre van zeker. We kunnen daarom maar beter voorzichtige omgaan met bestaande rechten (zoals bijvoorbeeld onze buurtwegen), vooraleer ze af te schaffen.
BRONNEN
- Kwast, O., 2009, Wegenwetgeving, Lexplicatie, Kluwer
- Stortelder A. en Molleman G., 1998, Binnendoor en Buitenom, Stichting Kerkepaden Zieuwent & KNNV Uitgeverij
- Vereniging van Nederlandse Gemeenten, Vragen en Antwoorden Wegenwetgeving / Openbaarheid,www.vng.nl
- Nemo, vereniging van vrije wandelaars, 2004, Naar een nieuwe Wandelwet & Handleiding voor de wandelaar, nemo.pz.nl (Ook dank voor het gebruik van de foto's)
- Wandelnet & LandWerk, 2012, Special - Wandelen op boerenlandpaden, www.wandelnet.nl
- www.boerenlandpad.nl
- Stortelder A. en Molleman G., 1998, Binnendoor en Buitenom, Stichting Kerkepaden Zieuwent & KNNV Uitgeverij
- Vereniging van Nederlandse Gemeenten, Vragen en Antwoorden Wegenwetgeving / Openbaarheid,www.vng.nl
- Nemo, vereniging van vrije wandelaars, 2004, Naar een nieuwe Wandelwet & Handleiding voor de wandelaar, nemo.pz.nl (Ook dank voor het gebruik van de foto's)
- Wandelnet & LandWerk, 2012, Special - Wandelen op boerenlandpaden, www.wandelnet.nl
- www.boerenlandpad.nl